Susqunluğun anatomiyası (qeydlər)

Vatslav Havel çex yazıçısı, dissidenti və dövlət xadimidir. Və Havel 1989-da demokratik dəyişiklikdən sonra Çexoslovakiyanın ilk prezidenti olub. Bu, onun azərbaycan dilinə tərcümə olunmuş ikinci kitabıdır. Kitab özü mütləq oxunmalıdır. Mən ordan ancaq elə qeydləri seçib yazmışam ki, bu, bizə aiddir. Senzura əlimi-qolumu bağladığına görə mən bu haqda çox şey yaza bilmirəm, güc sizin üstünüzə düşür. Oxuduğunuz hər qeyddə bizim ölkəylə müqayisələr aparmalı və ordakı halın bizdəki hansı vəziyyət olduğunu tapmalısınız. Kitab tutduğu yolda inamını, savadını və gücünü artırmaq istəyən insanlara şiddətlə tövsiyə olunur.

“Susqunluğun anatomiyası” (aprel 1985) müəllifin qeydinə görə “Amsterdamda keçiriləcək və mənim iştirak edə bilmədiyim sülh konfransında təqdim edilməsi, həm də Surkamp nəşriyyatı tərəfindən hazırlanan və Avropa kimliyinə həsr edilmiş esseler toplusunda dərc olunması üçün” qələmə alınıb. Bu esse çex dilində ilk dəfə 1985-ci ilin aprelində “Obsah” samidat jurnalında, ingilis dilində isə elə həmin il Stokholmda “Xartiya 77” təşkilatının pamfleti qismində (“Çexoslovakiyadan səslər”) işıq üzü görüb. Sonradan bu esse Yan Vladislavın redaktəsilə “Vatslav Havel və ya həqiqətlə yaşamaq” adı altında oxuculara təqdim olunub. Esse Erazim Kohakın ingilis dilinə tərcüməsi əsasında Azərbaycan dilinə çevrilib.

“Bəlkə də bilməyiniz vacib olan şey bizim yaşadığımız yerlərdə “sülh” sözünün öz məzmununu çoxdan itirməsidir. Son 37 il ərzində Çexoslavakiyanın bütün mümkün inctimai məkanlarında “Vətənimizin rifahı sülhü gücləndirir” , “Sovet ittifaqı dünya sülhünün zaminidir” , “Xalqımızın daha da sülhsevər əməyi naminə!” kimi şüarlar gözə dəyir. Son 37 il ərzində bizim qəzetlər və mətbuatımız eyni çeynənmiş sülh təbliğatı ilə doludur. Son 37 il ərzində vətəndaşlarımın bu köhnə sülh şüarlarının yazıldığı plakatları icbari nümayişlərdə daşımağa məcburdur.  Son 37 il ərzində peşəkar “sülh fəalı” kimi ad çıxaran və rəsmi təbliğatı təkrarlamaqda mahir olan bəzi hiyləgər fərdlər dövlət hesabına “sülh turizmi” ilə məşğul olurlar. Bir sözlə, son 37 il ərzində “sülh uğrunda mübarizə”  də yaşadığımız sistemin ideoloji fasadının tərkib hissəsinə çevrilib.

    Lakin hər bir vətəndaş öz şəxsi təcrübəsinə dayanaraq çox yaxşı anlayır ki, bu rəsmi fasad tamamilə fərqli reallığı, insanı ruhdan salan acı gerçəkliyi gizlədir. Bu gerçəklik mərkəzin hər şeyə, əhalinin isə heç nəyə qadir olmadığı totalitar dövlətdə insan həyatının xarabalığıdır.”

Ölkəmizdə rəsmən dəstəklənən “sülh uğrunda mübarizə” görəsən, kimə qarşı yönəlib? Əlbəttə ki, Qərb imperialistləri və onların silahlarına qarşı. Yəni, bizim ölkəmizdə “sülh” sözü Sovet blokunun siyasəti və onun Qərbə olan birmənalı mənfi münasibəti ilə üzvi şəkildə birləşib.”

“Bəli, fərqli ölkələr, fərqli adətlər... Əcnəbi oxucuların diqqətinə çatdırmaq istərdim ki, biz, həqiqətən də, fərqli adətləri olan ölkədə yaşayırıq. Burada nüvə raketlərinə qarşı çıxmaq dissident olmaq deməkdir. Belə bir addım atmaq insan həyatının kökündən dəyişməsinə bərabərdir. Bu, həbs cəzasını insan taleyinin qaçılmaz bir hissəsi kimi qəbul etməkdir. Bu, bizim ölkədə vətəndaş üçün olan-qalan azsaylı imkanlardan dabir andaca məhrum olmaq deməkdir. Bu, davamlı olaraq hər gün qapı zənginin qəfil çalınacağı qorxusu ilə yaşamaqdır. Bu, mikroskopik özünəqəsd paktı bağlamaqdır. Bu, ətrafındakıların sənə qarşı lal rəğbəti, amma həm də sənə qarşı lal təəccübüdür: bir insan dəyişməsi mümkün olmayan bir şey üçün niyə bu qədər risk etsin?”

“Bəs bütün bunlar haqqında bizim balaca yorğun çex nə düşünür? Onun hər zaman bildiyi bir daha təsdiq olunur: sülh və müharibə məslələri müstəsna olaraq cənab Qorbaçov və cənab Reyqanın ixtiyarındadır. Axı o, bu məsələyə öz töhfəsini necə verə bilər? Sadə vətəndaş onların fikir dünyasına necə daxil ola bilər? Onların viski məclisinə, qolf oyununa necə qoşula bilər? Bu sadə vətəndaş ilboyu pul topladığı və səbrsizliklə gözlədiyi Yuqoslaviyada ikihəftəlik məzuniyyətinin olub-olmayacağına qərar verən pasport qeydiyyat idarəsindəki ən xırda məmurun fikirlərini oxuya bilmir. Həmin vətəndaşın Reyqan və Qarbaçov arasında yüksək səviyyəli razılığı heç də “sülhə doğru atılan vacib addım” kimi yox, özünə qarşı qurulan növbəti tələ kimi qəbul etməsi hələ də təəccüb doğurur?”

“İnsan məhsulu olan hər hansı ideya sanki bir şkiv kimi bizi şəxsi məsuliyyətin və əbədi kədərin yükündən necə azad edə bilər? Bunlar ki sadəcə illuziyadır!

     Bu əqli qısqapanmaya əyani misalları – bəziləri kədərli, bəziləri faciəli, bəziləri isə sadəcə dəhşətli – tarixdən gətirmək olar: Marat, Robespyer, Lenin, Baader, Pol Pot. (Mən bu siyahıya Hitler və Stalini bilərəkdən əlavə etmirəm, əks təqdirdə hər bir cinayətkarı sadalamalıyam). Lakin mən bu səpkidən olan fanatiklər barəsində o qədər də narahat deyiləm. Məni daha çox narahat edən bu utopik (və eyni zamanda totalitar) virusların yumşaq cazibəsidir. Əlbəttə, daha yaxşı dünya baərsində görüşlər və xəyallar həqiqi insanlığın təməl aspektlərindən biridir: onlar olmazsa, insan həyatı öz mənasını, ləyaqətini və insaniliyini itirər. Ona görə də insanların daha yaxşıya tez çatmaq üçün qısa yollar axtarması təəccüblü gəlməməlidir. Hər gözəl xəyalın çəyirdəyində dağıdıcı bir toxum gizlənir.

    Hər şey sadəcə “kiçik bir detaldan” – ideya insan olmanın transendent ölçüsünü tapdalayaraq onu əvəz edən an, daha yaxşı bir dünya üçün hazırlanmış məhsul insan məsuliyyəti və kimliyi ələ keçirməyə başlayan an, mücərrəd bir ideal insana qulluq etmək əvəzinə onu özünə tabe etdiyi an – məhz bu fatal məqamda çürüməni görməkdən asılıdr.”

“Bizim insanalr özlərindən soruşur: görəsən, qərbli sülh fəalları da onlara eyni utopiyaları təklif etməyə gəliblər? Gündəlik səksəkəli və yorucu mövcudluğun bataqlığında sürünən, guya öz rifahı naminə bürokratik güc tərəfindən əzilən Çexoslovakiya vətəndaşları növbəti “parlaq gələcək” vədləri eşidəndə, təbii ki, inanmırlar. Onlar düşünür: görəsən, bu dəfə kim bizə yeni utopiyalar vəd edəcək? Bu dəfə kim bizə ən xoş niyyətlərlə yeni fəlakətlər hazırlayır? Sabah iş yerimdə daha yaxşı dünya naminə müdirimin mənə nə kələk gələcəyini bilmədiyim halda, axı nəyə görə mən bəşəriyyətin xilası uğrunda özümü təhlükəyə atmalıyam? Məgər şəxsi problemlərim özümə bəs etmirmi? Azad xalqların demokratik Avropası, tərksilah olmuş və sülhpərvər qitə haqqında xəyallar qurmaq, bu xəyalları sadəcə pıçıldamaq üstündə həbsxanaya mən gedim, amma cənab Qarbaçov qolf oynamağa davam etsin? Avropanın platonik yenidənqurma planları uğrunda boşuna çalışmaq əvəzinə, olmazmı ki, ən azından bu bataqlıqda öz həyatımı ləyaqətlə yaşamağa cəhd edim və övladlarımın qarşısında utanc hissi keçirməyim? Qərbli sülh fəalları məni təhlükəli işlərə cəlb edib, sonra da sabah hardasa Hannoverdə mitinq keçirməyə getsinlər, mənim taleyim isə dövlət təhlükəsizliyi orqanının insafına qalsın? Axı onlar məni nəinki işdən çıxara, hətta övladlarımın gələcəyini də məhv edə bilərlər.”

“Hansı ideyaları insanlar sui-istifadə edə bilər, hansıları edə bilməz!”

“... biz çox yaxşı anlayırıq ki, özünə həddən artıq ciddi münasibət bəsləyən şəxs sonda gülüş hədəfinə çevriləək, özünə gülməyi bacaran şəxs isə heç vaxt həqiqi mənada gülünc vəziyyətə düşə bilməz.”

“Heç kimsə şahidi olduğu zorakılığa  “özü keçib gedər” ümidi ilə dözümlü yanaşmamalıdır. Belə düşünmək qeyri-insani texnologiyaya birdəfəlik təslim olmaq deməkdir.”

“Azad, ləyaqətli və müstəqil vətəndaşlar olmadan azad və müstəqil dövlətlər də mövcud ola bilməz. Daxildə sülh olmadan, yəni ilk növbədə vətəndaşlar arasında və vətəndaşlarla dövlət arasında sülh bərqərar olmadan, xaricdə də sülhə təminat yoxdur. Öz vətəndaşlarının iradəsinə və hüquqlarına məhəl qoymayan dövlət heç vaxt digər xalqların, millətlərin, dövlətlərin iradəsinə və hüquqlarına hörmətlə yanaşmayacaq.  Hakimiyyəti üzərində öz vətəndaşlarının ictimai nəzarətini qəbul etməyən dövlət beynəlxalq ictimaiyyətin nəzarətinə də tabe olmayacaq. Öz vətəndaşlarının təməl hüquqlarını inkar edən dövlət öz qonşuları üçün təhlükəyə çevriləcək: onun daxildəki özbaşınalığı xarici siyasətində də öz əksini tapacaq. İctimai fikrin əzilməsi, hakimiyyət uğrunda ictimai rəqabətin ləğv edilməsi dövlətin istədiyi şəkildə silahlanmasına rəvac verəcək.

    Öz vətəndaşlarına yalan danışmağa utanmayan dövlət digər dövlətlərə də yalan satmaqda tərəddüd etməyəcək. Bütün bunlar onu göstərir ki, insan hüquq və azadlıqlarına hörmət həqiqi sülhün yeganə təməl şərtidir.”

“Hər dissidentin daxilində bir qədər ağılsız, gerçəkilkdən uzaq, xəyalpərəst qəhrəman var. Dissident mahiyyət etibarilə zatən Don Kixot kimidir. O, dövlətin nəhəng gücünə və polisinə qarşı əlində tək qələmlə çıxır, tənqidi analizlər yazır, hüquq və azadlıqlar tələb edir. Əvvəl-axır həbs olunacağını bildiyi halda o yazır, qışqırır, haray çəkir, xahiş edir, hüquqa çağırır. Bəs onda bu şübhələr haradandır? Bu s\fehlik dumanında məgər o, özünü suda balıq kimi hiss etməməlidir? Avropanın dinc yenidənqurma proqramına imza atması üçün müraciət olunanda bir dissidenti dəhşətə gətirən “səfehlik” ilə dissident düny asının “təbii səfehliyi” arasındakı fərqi burada izah etmək lazımdır... Dissident gerçək siyasi gücün müstəvisində fəaliyyət göstərmir. O, hakimiyyətə can atmır, vəzifə istəmir, seçicilərə elçi düşmür. Nə də o, ictimaiyyəti ovsunlamaq istəmir, onlara heç nə təklif etmir və heç bir vəd vermir. O, yalnız öz canını verə bilər, çünki uğrunda vuruşduğu həqiqəti təsdiq etmək üçün başqa yolu yoxdur. Onun hərəkətləri vətəndaş ləyaqətindən doğur.Onun siyasi fəaliyyətinin təməlində mənəviyyat və mövcudluq dayanır. Onun hər hərəkəti ilk olaraq özü üçündür, çünki onun daxilində üsyan baş qaldırır və o, yalan dünyasında artıq yaşaya bilmir. Siyasi motiv yalnız bundan sonra gəlir, o da sadəcə mücərrəd, aydın olmayan və izah olunmaz ümiddir.”

“Bərkdən söylənilmiş həqiqət, insanlıq üçün açıq ifadə edilmiş narahatlıq kimi qısa ömürlü əməllər də müəyyən gücə sahibdir: hətta sözün də radiasiyası var və cəmiyyətin “gizli vicdanında” iz buraxa bilər. Dissident gələcəyi proqnozlaşdırmaqdan daha çox mövcud vəziyyəti təsvir və təhlil edir. O, hal-hazırda baş verən yalnışları tənqid edir, nəinki yaxşı gələcək üçün planlar qurur. O, insanı sistemin təzyiqlərindən qoruyur, onlar üçün daha yaxşı sistemin layihəsini hazırlamır. Gələcəyə gəldikdə, onu daha çox narahat edən bu gələcəyin hansı mənəvi və siyasi dəyərlər üzərində qurulacağı məsələsidir. O anlayır ki, gələcəyin təbiəti onun bugünkü arzularından yox, öncədən görülməsi çətin olan hadisələrin gedişatından asılıdır.

    Dissident dünyasının “təbii səfehliyi” məhz budur. Bu səfehlik öz çərçivəsi daxilində ardıcıldır, ona görə də mənalı səfehlikdir. Bu səfehlik həm də taktikidir, çünki taktiki mühazirələri özünə rəhbər tutmur. Bu səfehlik siyasidir, çünki siyasi oyunlar oynamır. Bu səfehlik konkretdir, gerçəkdir, səmərələdir, çünki səfehlikdir.  Bu səfehlikdə bir dürüstlük var. O, özünə sadiqdir, bütövdür və bölünməzdir. Bəlkə də bu xəyallar dünyasıdır, əlçatmaz idealdır, amma utopiya deyil.

    Niyə gizlədim, bu həqiqət dünyasında yaşamaq çətin olsa da, onun da öz üstünlükləri var: bu həqiqi güc və ənənəvi siyasətin dünyasından, yəni səmərəlilik, taktika, uğur, kompromis, yarı-həqiqətlər və yalanlarla manipulyasiya matriksindən kənarda yaşamaqdır, başqalarının gülüş hədəfinə çevrilmədən özünə lağ edə bilər.”

“ Necə ki, siyasət dünyasında siyasətçi axmaq vəziyyətində deyil, dissident də öz həqiqət dünyasında xəyallar qurarkən axmaq vəziyyətinə düşmür. Lakin dissident siyasətlə məşğul olan xəyalpərəstə çevriləndə axmaq vəziyyətinə düşür. Siyasətlə məşğul olan xəyalpərəst nazirliyi olmayan nazirə, ordusu olmayan generala, respublikası olmayan prezidentə bənzəyir. Dissident tarixin şahidi olmaq rolundan imtina edir, amma onu tarixi yaradanların klubuna da qəbul etmirlər və o, həqiqət dünyası ilə siyasət dünyası arasındakı qəribə boşluğa düşür.”

“Heç bir Şər hələ onun simptomlarına qarşı mübarizə aparmaqla məğlub edilməyib. Biz səbəbi aradan qaldırmalıyıq.”

“Bu və ya digər oxşar suallar hər dəfə mənə açıq-aşkar göstərir ki, Qərb intelektualları burada baş verənləri bə bizim, yəni dissident adlandırılan şəxslərin, nəyin uğrunda vuruşduğumuzu nəinki anlamırlar, müəyyən mənada anlamaları heç mümkün deyil. Məsələn, “biz sizin üçün nə edə bilərik?” sualını götürək. Təbii ki, çox şey. Dünyanın azad düşüncəli insanlarının dəstəyi, marağı və həmrəyliyi nə qədər çox olarsa, bizim həbs olunma ehtimalımız da bir o qədər az olar: üstəlik, bizim səsimizin səhranın ortasında tənha hayqırta olmadığına inamımız bir o qədər artar.”

“Patotska yazırdı ki, əgər həyat onu mənalı edən şeylərə özünü qurban verməyə hazır deyilsə, onu yaşamağa dəyməz. Məhz belə həyatların və belə “sülhlərin” dünyasında, yəni “güzəran qaydalarının” diktəsi altında müharibələr asanlıqla baş tutur. Belə dünyada müharibə əlehinə heç bir mənəvi sədd yoxdur və qapılar “maraqlarımızın müdafiəsi naminə” kimi irrasional cümlələrlə üzünə taybatay açıqdır. “Ölməkdənsə, kommunist olmaq daha yaxşıdır” şüarı məni ona görə qıcıqlandırmır ki, Sovet İttifaqına təslim olmağın təzahürü kimi səslənir. Əksinə bu şüarda məni qorxuya salan Qərb insanının öz həyatını mənalı etmək iddiasından əl çəkməsi, anonim, şəxssiz hakimiyyətə tabe olmasıdır. Çünki bu şüar iddia edir ki, həyatı qurban vermək üçün heç bir ali dəyər qalmayıb. Ən ali qurban olmadıqda isə bütün qurbanlar mənasızlaşır. Heç nəyin mənası və dəyəri qalmır. Nəticədə insanlığın ən adi qaydada inkarı fəlsəfəsi ortaya çıxır.”

“Biz öz vicdanımızın səsini bütün mücərrəd mülahizələrdən üstün tutmalıyıq: bu səsin bizə göstərdiklərindən əlavə məsuliyyətlər icra etməməliyik. Biz sevgi, dostluq, həmrəylik, rəğbət və dözümlülük kimi insani hisslərimizdən xəcalət çəkməməliyik: onları “şəxsi” sürgündən qaytarıb yeni, mənalı insan cəmiyyətinin yeganə başlanğıc nöqtəsinə çevirməliyik. Biz yalnız öz idrakımızla hərəkət etməli və bütün şərtlər altında yalnız həqiqətə qulluq etməliyik.”

“ “Xartiya 77” haqqında yazarkən Yan Patotska “sarsılanların həmrəyliyi” ifadəsindən istifadə etmişdi. O, simasız hakimiyyətə müqavimət göstərməyə cəhd edən və bu zaman sərəncamında olan yeganə şey – insanlıqları ilə ona qarşı çıxanları nəzərdə tuturdu. Məgər daha yaxşı gələcək prespektivi məhz onların – dövlət sərhədlərinə, siyasi sistemlərə və güc bloklarına məhəl qoymayan, ənənəvi siyasətin oyunlarından kənarda duran, heç bir titul və vəzifəyə can atmayan və ən nəhayət şəxssiz hakimiyyət tərəfindən lağa qoyulan fenomendən – insan vicdanından real siyasi güc yaratmağa çalışan bu “sarsılanların” beynəlxalq birliyindən asılı deyilmi?”