Özünüdərkin ilk əsəri - Maks Demian

İnsanın özünü dərki mənim üçün ən vacib şeydir. Kim olduğumuzu, hardan gəlib hara getdiyimizi bilmədən etdiyimiz bütün şeylər, yaşadığımız bütün günlər bizə həqiqi zövq verməyəcək. Ətrafımızda bunun minlərlə, on minlərlə nümunəsini görə bilərik. Tarqovıda, McDonaldsda, toylarda, görüşlərdə, küçədə əl-ələ tutub gəzən cütlüklərdə. Hər şey qaydasındadır axı. Onlar hətta gülürlər. Ancaq elə bil ki, nəsə çatışmır. Onların gülüşündə, yemək yemələrində, əsəbiləşməklərində... Hər hərəkətdə, hər davranışda bir sünilik olduğunu hiss etmək üçün alim olmaq lazım deyil. İnanlar daha çox başqarına göstərmək üşün nəsə edirlər. Hətta qlamur və xoşbəxtlikdən uçan qızların da hərəkətlərində qeyri-müəyyənlik, kədər xirtədəyə qədərdir.  Biz daxili rahatlığı ancaq özünü dərkin sayəsində tapa bilərik. Qısa yazıram, çünki dediyim şeyləri bir çoxumuz müşahidə etmişik. Hətta özümüzdə də. Əgər siz etməmisinizsə, əksini düşünürsünüzsə, zəhmət olmasa, səhifəni bağlayın və facebookda eşələnməyinizə davam edin, biz də mənin, özün başa düşülməsi üçün yazılan əsərlərdən söz açaq. Mənin başa düşülməsi, insanın özünü anlaması haqqında bir xeyli əsər var. Yaxşı, ya da pis. Yazacağım mövzu bu deyil. Istəyirəm ki, bundan sonrakı bir neçə bloq yazımı oxuduğum bu tip əsərlərdən seçdiyim qeydlərə həsr edim. İlk yazar Herman Hesse, ilk əsər onun “Demian” əsəri olacaq.

Alman əsilli Herman Hesse 1877-ci il 2 iyulunda (mənimlə eyni gündə) Almaniyanın Vürttenberq əyalətinin Kalv şəhərində anadan olub. Ailəsi xristian misioner ailə olmaqla yanaşı, adət-ənənələrinə bağlı və intelektual olub.

Herman Hesse ilk şeirini 25 yaşında yazıb və sərbəst yazarlığa da bundan iki il sonra, 1902-ci ildə başlayıb. Nobel mükafatçsıdır və o, bu mükafatı 1946-cı ildə alıb. 

O, əsərlərində, adətən, hind fəlsəfəsindən qaynaqlanan yazarlardandır. İstər Yalquzaqda, istər Siddhartha, istərsə də Demian əsərində yazar qəhrəmanın daxili təlatümlərini göstərib, insanın özünüdərkinin yolunu yazıb. Hətta Siddharthada belə bir hissə var ki, qoca deyir: “Çayı dinlə! O, sənə hər şeyi deyəcək.” Çayın axışına qulaq asmaq elə insanın özünə qulaq asmasıdır, düşünməsidir. Ancaq heyf ki, get-gedə səmimiliyin, mənin dərk edilməsinin azaldığı dünyada Hessenin yazdıqları öz gücünü itirir, bir xəyal kimi uzaq görünür.

İnternetin olduğu dünyada siz özünüz də onun avtobioqrafiyasını oxuya bilərsiniz. Ona görə bunu qısa kəsib keçirik əsərə. Demian. Bu əsər Emil Sinklerin həyat hekayəsidir. Emil Sinkler isə Herman Hessenin təxəllüsüdür. Əsərdə tərbiyəli bir ailənin tabularla böyüyən uşağı təsvir olunub. O, mədəni dünyanın tələb etdiyi kimi böyüməkdədir. Ancaq onun bəxti gətirir ki, Maks Demianı tanıyır. Və Demian Emil Sinklerin həyatında elə iz buraxır ki, artıq o, aydınlanmağa başlayır və bu yolun əndazəsindən çıxmaq qeyri-mümkün olur.

İndi əsərdən seçdiyim qeydləri paylaşıram.

“Bura kimi danışdıqlarımda ən əhəmiyyətlisi və ən çox yaddaşımda ilişib qalanı həmin o an idi. Bu, atamın müqəddəs obrazında ilk çat, həm uşaqlıq həyatımın arxalandığı, həm də bir insanın özü ola bilməsi üçün dağıdılması lazım olan dirəyin ilk silkələnməsiydi.”

“Məsələn, indi, yəni artıq bir ilə yaxındır ki, digərlərini aşan qəribə bir şiddətli arzu canımı yandırır və o da qadağalı sayılır. Yunanlar və bir çox başqa xalqlarsa bu həvəsi allahlıq səviyyəsinə yüksəldərək onun şəninə təmtəraqlı bayramlar keçirirlər. Deməli, qadağa əbədi deyil və dəyişə bilər. Axı indinin özündə belə hər kəs keşişin hüzurunda olub və seçdiyi qadınla evlənibsə, onunla rahatca yata bilər. Başqa xalqlarda bu, hazırda başqa cürdür. Məhz bu səbəbdən də hər birimiz özü üçün nəyin qadağalı, nəyin icazəli olduğunu müəyyənləşdirməlidir. Ömründə qadağan olunmuş şeyləri belə etmədən əclafın yekəsi olmaq mümkündür. Və ya əksinə... Mahiyyətcə bu rahatlığa olan sevgidən irəli gəlir. Kim özü fikirləşməmək və özü özünə hakim olmamaq üçün rahat olanı seçirsə, fərq qoymadan bütün qadağalara tabe olur. Digərləri isə içlərində hansısa hökmlər hiss edir, onlar üçün hər bir əxlaqlı insanın gündəlik tətbiq etdiyi şeylər icazəlidir. Sonunda hər kəs özünə cavabdehdir.”

“  “İcazəli dünyanın” yalnız aysberqin görünən hissəsi olduğunu  və adətən, keşişlərlə müəllimlərin əl atdıqları ikinci, gizlədilən tərəfi öz içində ört-basdır etməyə çalışmısan. Amma alınmayacaq. Fikirləşməyə başlayan heç kəsdə bu alınmır. Biz həmişə şəxsiyyətimizin sərhədlərini həddən artıq daraldırıq. Biz yalnız fərdi, hansısa fərqli xüsusiyyətlərə malik olanları şəxsiyyətimizə aid edirik. Amma hər birimiz dünyada mövcud olan hər şeydən ibarətik.

- Bəs onda, - mən etiraz etdim, - fərdiyyətin qiyməti nədədir? Əgər hər şey bizdə hazır şəkildə varsa, niyə bəs hələ də nəyəsə can atırıq?

- Dayan! – Distorius həyəcanla dilləndi. – Fərq böyükdür, özündə dünyanı daşımaq və onu daşıdığını bilmək  tamamilə ayrı-ayrı anlamlardır. Dəli birisinin ağlından keçən fikir Platonu xatırlada bilər, ya da hansısa gernquter məktəbinin sakit şagirdi yaradıcılığa dalıb qnostiklər və ya zərdüştdə rast gəlinən dərin mifoloji mülahizələri çözə bilər. Amma o, bunun fərqinə belə varmır! Ancaq nə qədər ki, o, bunları dərk etmir, taxta parçası, və ya daşdan, ən yaxşı halda heyvandan heç nəylə fərqlənmir. Yalnız bu bilginin ilk qığılcımları parlayanda o, insana çevrilir. Sözsüz ki, küçədə rastlaşdığınız hər iki ayaqlını düz gəzə bildikləri və doqquz ay bətnlərində körpə yetişdirdiklərinə görə insan saymırsınız?! Axı onların çoxunun balıq və ya qoyun, soxulcan və ya kirpi, digərlərinin qarışqa və ya arı olduğunu görürsünüz! Bax, onlardan hər birinin insanlaşma ehtimalı var, yalnız bu imkanlar ondan xəbər tutulduğu, mən deyərdim, həmçinin hətta dərk edildiyi zaman açılır.”

“Ayılan adamın qarşısında yalnızca bircə vəzifə durmalıdır: özünü axtarmaq, içində tapdığını möhkəmlətmək, hara aparıb çıxaracağından asılı olmayaraq öz oluyla irəliləmək.”

“ – Birlik, - Demian sözünə davam elədi, - gözl şeydir. Amma indi gur şəkildə çiçəklənən heç də birlik deyil. O, yenidən doğur, ayrı-ayrı adamların bir-biri haqqında bildiklərindən meydana gəlir və dünya hansısa bir müddətə dəyişir. İndi birlik sürü psixologiyasına tay olub, insanlar bir-birindən qorxduqları üçün bir-birindən qaçırlar – varlılar varlılara, fəhlələr fəhlələrə, alimlər alimlərə! Bəs onlar niyə qorxurlar? Yalnız o kəs qorxur ki, özüylə dil tapa bilmir. Belələri heç vaxt özlərini qəbul edə bilmədikləri üçün qorxurlar. Bu birlik yalnız və yalnız özlərindən qorxanlardan ibarətdir... Çox uzağa getməyək, günlərini meyxanalarda çürüdən gəncliyə bax, ya da varlıların kef məclisinə! Başdan-ayağa ümidsizlik!.. Əzizim Sinkler, bunların heç birində ruhu şadlandıracaq bir şey yoxdur.Bir-birinin ətəyindən yapışan bu qorxaqlar əslində bir-birinə son dərəcə hirsli və etibarsızdır.”

“ – Sevgi istəməməlidir, - o söylədi, - və heç vaxt tələb etməməlidir, sevgi özündə inamda bulunmalıdır. Məhz bu zaman onu nəsə cəzb etmir, o özü cazibə qüvvəsinə malik olur.”